VELIKA DROPLJA - BANATSKI ZAŠTITNI ZNAK - OČUVANJE RETKE VRSTE

     Velika droplja (Otis tarda) je najkrupnija ptica naše faune. Svojim izgledom i načinom života predstavlja jedinstvenu pticu vojvođanskih ravnica, koja je, nažalost, uvrštena na svetsku Crvenu Listu ugroženih vrsta kojima preti izumiranje i kao takva, zakonom je zaštićena kao prirodna retkost u Srbiji. Jedino stanište velike droplje kod nas nalazi se na severu Banata u zoni naselja Mokrin, Sajan, Jazovo, Vrbica, Banatsko Aranđelovo. Smatra se da je početkom 20. veka u Vojvodini živelo preko 1.000 velikih droplji, a sada se brojnost procenjuje na oko 25-30 ptica, dok na gnežđenju ima oko 10 reproduktivnih ženki, koje su skoncentrisane na relativno malom prostoru u zoni Mokrina, Jazova, Iđoša, Sajana, Vrbice i Banatskog Aranđelova. Zimi velika droplja uglavnom ostaje u široj zoni svojih gnezdilišnih staništa, ali kada je izuzetno jaka zima odvaži se na šira lutanja u južnom pravcu. Sa ciljem očuvanja i zaštite ove vrste 1997. godine formiran je Specijalni rezervat prirode "Pašnjaci velike droplje" na površini od 980 hektara, o kojem se brine Lovačko udruženje "Perjanica" iz Mokrina.

     "I pored širokog dijapazona administrativnih i aktivnih metoda zaštite ove vrste, njena budućnost i dalje je neizvesna" kaže ornitolog u Zavodu za zaštitu prirode Vojvodine Nikola Stojšić. "Budući da se populacija velike droplje u Srbiji nadovezuje na znatno veću i proučeniju populaciju u Mađarskoj, aktivnosti na zaštiti se u velikoj meri oslanjaju na njihova iskustva i saznanja. Stanište ove ptice kod nas predstavlja očuvani tipični panonski predeo, sa osobenim biljnim zajednicama i florom i faunom čiji su brojni predstavnici prirodne retkosti i vrste zaštićene po međunarodnim kriterijumima.

     U ravnici severnog Banata, na prostranoj aluvijalnoj ravni reke Zlatice, između novokneževačke i krstursko-siriške lesne terase, nalazi se zaštićeno prirodno dobro nazvano "Pašnjaci velike droplje". Na ovom još očuvanom deliću velike banatske ravnice nema ljudskih naselja, sem ponekog, već ruševnog salaša. Malo je površina pod poljoprivrednim kulturama, jer na slabo plodnoj, često zaslanjenoj zemlji, ne uspeva niti kukuruz niti suncokret, a i žitarice nisu kao na okolnim obradivim zemljištima. Zahvaljujući tome, ovaj predeo ima svoj iskonski izgled kao očuvani mozaik stepskih, slatinskih, livadskih, močvarnih i oraničnih ekosistema, sa tipičnim i veoma specifičnim biocenozama, koje obiluju retkim vrstama biljaka, insekata, sisara, ptica, vodozemaca i gmizavaca. Na prostranstvu od nekoliko hiljada hektara, od kojih je oko hiljadu u granicama zaštićenog područja, registruje se poslednjih godina od 25 do 30 jedinki velike droplje. Ova populacija nalazi se na krajnjem južnom rubu područja gnežđenja velike droplje u Panonskoj niziji. Samo uzani koridor povezuje u jednu celinu našu populaciju, sa populacijom u istočnoj Mađarskoj.

     Prvi dokazi postojanja velike droplje u Evropi potiču iz Nemačke i Francuske, iz slojeva mrkog uglja, čija se starost procenjuje na 65 do 70 miliona godina. Nalazi ove ptice u Panonskoj niziji datiraju iz neolita, a za naše područje je značajan arheološki nalaz kod Nose, u okolini Ludaškog jezera. Smatra se da je velike droplje bilo najviše, odnosno da je bila najrasprostranjenija, u istočnoj Evropi krajem 18. veka. Od tada, pa do današnjih dana se areal velike droplje sužava i razbija na manje celine, a njena brojnost smanjuje. Tome je doprinelo prvenstveno nestajanje staništa, pretvaranjem iskonske stepe u poljoprivredne površine. Sem toga, velika droplja je na ovim prostorima bila lovna divljač sve do polovine ovoga veka. U Evropi naseljava delove Panonske nizije, srednje Evrope, crnomorske regije i posebno Iberijskog poluostrva. Ukupna evropska populacija je procenjena na 31.000 – 36.000 primeraka, od kojih većina (23.000), nastanjuje Španiju. Trend veličine gnezdilišne populacije i veličine areala bio je gotovo svuda u blagom ili izrazitom opadanju i smanjenju, ali je krajem 1990. godina zabeležen blag porast populacije. 

     Aktivne mere zaštite doprinele su blagom porastu i stabilizaciji populacije u Mađarskoj, Rusiji, Španiji, Portugaliji i Austriji. S druge strane, manje i izolovane populacije su u poslednjoj deceniji u blagom opadanju, kao što je slučaj u istočnim delovima Nemačke, Češkoj i Slovačkoj. Populacija u Rumuniji je u opadanju od 1970-ih godina, i nije poznato da li trenutno postoji, mada se velike droplje viđaju u blizini granice uz gnezdilišta u Mađarskoj i Srbiji. Sa prostora Francuske i zapadnih delova Nemačke, kao i iz Grčke i Makedonije, nestala je u dvadesetom veku (BirdLife International, 2004). Najvitalnija populacija u okruženju je u Mađarskoj. Ona beleži blaži rast, zasad nedovoljan da bi pozitivno uticao na okolne populacije. Populacija u Vojvodini / Srbiji ipak opstaje, za razliku od mnogih drugih malih populacija. Međutim, trenutno stanje populacije velike droplje kod nas se smatra kritičnim.

     Prostor prirodnog rezervata "Pašnjaci velike droplje" sa svim svojim retkim biljnim vrstama, uobičajenim za izvornu vegetaciju Panonske nizije, te sklopom biljnih zajednica i za njih vezanim životinjskim vrstama, čini tipično stanište neophodno za život i opstanak ove veličanstvene ptice. 

Svadbeni ples u vreme parenja

     Velika droplja je jedna od najkrupnijih ptica naše faune, dužine od 75 do 105 centimetra, raspona krila od 190 do 260 cm, impozantan mužjak dostiže težinu od 8-16 kilograma, a ženke su manje, teške od 4-6 kilograma. Žive u manjim jatima, u kojima je broj ženki veći od broja mužjaka. Po izgledu i načinu života jedinstvena je ravničarska ptica. Spada u red ždralovki (Gruiformes), familiju droplji (Otididae). Na velikim i nepreglednim prostranstvima ptice u jatu se naoko bezbrižno ponašaju. Ne udaljavajući se mnogo jedna od druge, droplje pasu, sakupljaju insekte ili se odmaraju. Dve do tri ptice "stražare" osmatrajući okolinu uzdignutog vrata. Odrasle droplje se pretežno hrane biljnom hranom, zrnevljem i zelenišem. I mladi i odrasli piju vodu, a zimi jedu sneg. U njihovoj ishrani je takođe veoma značajna hrana životinjskog porekla, naročito u vreme podizanja mladih. Pored raznovrsnih insekata na trpezi ove ptice su i puževi, vodozemci i gmizavci, male ptice i sitni glodari. Čest plen velike droplje je poljska voluharica. Ova životinjica veličine miša od koga se razlikuje po kratkom repu, najčešći je, među sitnim sisarima, stanovnik livadskih staništa. Živi u rupama pod zemljom, kojima je tlo, na mestima gde su voluharice brojne, prosto išpartano. Ova veoma živahna životinjica hrani se zelenim delovima biljaka i korenjem, a sama je osnova ishrane ptica i sisara mesojeda. Hitro se kreće u potrazi za hranom, a pritom nastoji da izbegne zasede mnogih predatora od vetruške, rode, tvora i lisice, pa do velike droplje.


     U Pokrajinskom sekretarijatu za zaštitu životne sredine i održivi razvoj kažu da je u cilju unapređenja upravljačkih aktivnosti na očuvanju velike droplje površina zaštićenog područja je tokom 2009. godine zvanično proširena sa 979 hektara na preko 6.000. Nove mere zaštite, pre svega treba da omoguće očuvanje i održavanje postojećih travnih staništa, kao i pretvaranje postojećih njiva u livade. Takođe, aktivnosti na zemljoradnji, stočarstvu i lovstvu usklađuju se sa potrebama očuvanja velike droplje. Proširenje granica dugoročno izmešta izgradnju bilo kakvih infrastrukturnih objekata u blizini staništa ove retke vrste. 

     "Sredinom marta ili početkom aprila meseca započinje period razmnožavanja velike droplje. Na stalnim, za to odabranim mestima, odvija se u ranim jutarnjim i večernjim satima, svadbena igra mužjaka poznata kao "šepurenje". Dani šepurenja završavaju izdvajanjem ptica u parove. Najpovoljniji odnos brojnosti polova je 1:1. Ženke se mogu pariti i sa više mužjaka. Nakon parenja, ženke odlaze na mesta gde će položiti jaja. Velika droplja se gnezdi jednom godišnje, ali ponavlja leglo u slučaju njegovog propadanja. Leže najmanje jedno, a najviše tri jajeta, najčešće u niskoj travi, ređe u visokoj. Gnezdi se i na njivama. Ženke su na gnezdima od početka maja, pa sve do kraja jula u slučaju drugog legla. Izleženi ptići su odmah u stanju da prate majku i da se samostalno hrane. Veoma brzo rastu i do jeseni dostižu veličinu odrasle ptice. Prva faza osamostaljenja ptića traje do kraja avgusta. Do početka sledećeg proleća stalno su uz majku. Ženke stiču polnu zrelost sa tri do četiri godine starosti, a mužjaci oko pete godine" objašnjava nam Nikola Stojnić. 

     Polaganje jaja obavlja se tokom maja, u gnezdo koje predstavlja malo udubljenje u zemlji, prečnika dvadesetak, a duboko svega nekoliko santimetara, sa nekoliko travčica i pera. Velika droplja najpovoljnije uslove za gnežđenje nalazi u gustišu vlažnih livada, mada danas u uslovima intenzivne poljoprivredne proizvodnje polaganje jaja obavlja i u poljima pod žitaricama. Od iskustva majke zavisi koliko će dobro mesto izabrati za gnezdo. Ženka položi jedno do tri jajeta. Izrazito krupna jaja velike droplje prosečno teže između 119 i 170 grama. Majka leži na jajima od 25 do 28 dana. Izleganje mladunaca traje prilično dugo, od 12 do 36 sati. Majka ih prvih nedelju dana hrani, isključivo insektima, i poji u gnezdu. Nakon toga droplja sa mladuncima napušta gnezdo u potrazi za hranom, uvodeći postepeno zeleniš i zrnastu hranu u jelovnik ptića. Vreme leženja i izvođenja mladunaca, najkritičniji je period u godišnjem ciklusu života velike droplje.

     Mada je rezervat dobro očuvano stanište, bez ljudskih naselja, puteva i saobraćaja, sa ne previše intenzivnom poljoprivredom, stalnu opasnost po opstanak velike droplje predstavlja prekomerna ispaša stoke - ovaca, goveda, a posebno nekontrolisano svinjarenje. Svinje vršljajući širom zaštićenog područja, veoma često pronalaze i uništavaju tek položena jaja u gnezdu velike droplje, a time direktno utiču na brojnost ove ptice. Prirodni neprijatelji legla velike droplje su pernate i dlakave grabljivice, među kojima su najznačajnije lisica i siva vrana. U pronalaženju gnezda, ovim predatorima pomažu radoznali čobani, koji videvši droplju gde poleće sa gnezda, došetaju da osmotre jaja, te tako ostave trag po kome lisica nanjuši i uništi jaja. 

     Ponekad ženka kojoj je uništeno prvo leglo, ponovo snese jaja, na drugom mestu i uspe da izvede mladunce. No, ako je to drugo leglo u žitu, dešava se da kombajn pri žetvi uništi jaja, ili čak izležene mladunce. Sve ovo utiče na sporo povećavanje brojnosti populacije velike droplje. Pored perioda leženja i izvođenja mladih, najkritičniji period u životu velike droplje je zima. Tokom zime sve ptice su zajedno. Lete vrlo malo, kako bi sačuvale energiju u uslovima oskudne prehrane. Najčešće se zadržavaju na poljoprivrednom zemljištu van zaštićenog područja. Za vreme dugotrajnih snegova neophodno je droplji pomoći zimskom prehranom. Lovci na mesta okupljanja, ne samo droplje, već i jarebica, fazana i srna iznose silažnu hranu. U poslednje vreme dodatna prehrana divljači, pa i droplje obezbeđuje se sejanjem anisa, kao visoko kalorične hrane, među poljoprivredne kulture. Zimi, kada su sve droplje u jednom jatu najbolje ih je brojati i tako steći uvid u pravo stanje veličine populacije.

     "Naše udruženje još od 1970. godine čuva populaciju velike droplje u svom okruženju" kaže predsednik Udruženja lovaca "Perjanica" Petar Bugarčić. "Imamo dva čuvara koja su na terenu leti svaki, a zimi svaki drugi dan od 7 do 19 sati. Obilaze Rezervat, brinu o tome da niko ne uznemirava ptice, koje su veoma plašljive. Zimi im obezbeđujemo dodatnu prehranu, razgrćemo sneg... Uz to, zimi se organizuje prebrojavanje ptica, a po januarskom brojanju bilo ih je 21. Problem je što mužjaci odlaze u Mađarsku, a ovde ostaju ženke. 

     U Sekretarijatu ističu da je, pored velike osetljivosti ove ptice i širokog i intenzivnog ugrožavanja, veći deo ugrožavajućih faktora ublažen, stabilizovan, usmeren, čak i potpuno isključen. Pre svega je značajno što je zaustavljeno dalje preoravanje livada, a na postojećim njivama se seju samo kulture pogodne za veliku droplju. Pod kontrolom su kretanje ljudi, stoke i mehanizacije, a na podnošljivom nivou se održava brojnost lisica. Sve to rezultovalo je blagim povećanjem broja gnezdećih ženki i izleglih mladunaca. Ono što je zabrinjavajuće je smanjenje broja šepurećih mužjaka. Mere zaštite koje je još potrebno pojačati su kontrola prisustva ljudi, mašina i domaćih životinja u Rezervatu, pretvaranje postojećih i nekadašnjih njiva u livade, kao i košenje livada obraslih žbunjem i trskom.


     Rezervat krije bogatstvo

     Prirodne karakteristike staništa velike droplje odraz su, prvenstveno, osobina pedološke podloge i izraženih klimatskih ekstrema - veoma toplih i sušnih leta i hladnih zima, sa stalno prisutnim vetrovima. Jugoistočni vetar - košava, čini zimu još surovijom, a leti najčešći severozapadni vetar čini vrelinu podnošljivijom, ali istovremeno isušuje ionako suvo zemljište. Različiti tipovi tla uslovili su postojanje interesantnog mozaik-kompleksa biljnih zajednica na ovom prostoru - nepreglednih pustara. Najveća prostranstva pokriva zajednica hajdučke trave i slatinskog vijuka, koja predstavlja pašnjake ovog dela Banata.

     Slatinski pašnjaci ovog prirodnog dobra stanište su lepljivog pucavca. Sem na potezu Mokrin - Sajan - Jazovo, ova vrsta je konstatovana još samo na nekoliko lokaliteta u severnom i srednjem Banatu. Zbog svog ograničenog areala lepljivi pucavac je jedna od najznačajnijih zaštićenih vrsta na staništu velike droplje. Od kraja proleća i tokom celog leta daje pečat pejzažu svojim ljubičastim "jastucima" od rascvale majčine dušice, obične žalfije ili pak urodice. Žive boje stepskih oaza okruženih već sparušenim suvim slatinama, narušavaju pojedinačne "piramide" od belih cvetova ptičijeg mleka, a još više iz daleka prepoznajemo sivkasto-beličaste oaze od upadljivo visoke žalfije.

     Od zaštićenih biljnih vrsta na pustarama velike droplje javljaju se i neki tipični stepski elementi, kao što su sadlerov različak, koji je značajan i kao vrsta od međunarodnog interesa za očuvanje biodiverziteta. Specifičnost stepske vegetacije ovog regiona predtavlja Trinia ramossisima - vrsta sa crvene liste flore Srbije i jedna od ređih vrsta u flori Vojvodine. Interesantna je i po tome što se javlja sa muškom i ženskom biljkom. Lepotom plene cvetovi širokolisne grahorice, a naročit pečat stepi daje i crveni čkalj, čije glavice predstavljaju zgodne osmatračnice ptica pevačica, tipičnih za travna staništa, kao što su stepska treptaljka i obična travarka. Obe vrste su, kao retke i ugrožene, zaštićene zakonom kao prirodne retkosti.

     U doljama na aluvijalnoj ravni reke Zlatice, kao i u širokom meandru nazvanom Milina bara, u centralnom delu "Pašnjaka velike droplje" područja, sreću se vlažne livade. Za ovaj prostor vezane su mnoge aktivnosti velike droplje, kao i ostalih životinjskih vrsta. Njihovi međusobni odnosi, naročito u okviru lanaca ishrane, karakterišu prisutna staništa i veoma su važni i za opstanak same droplje kao temeljnog prirodnog fenomena. Krećući se polako po vlažnijim mestima sakuplja razne insekte, puževe golaće, gliste... Skakavci koji se na livadama sreću u velikom broju, raznovrsnošću vrsta i zbog svoje veličine predstavljaju sočan zalogaj u ishrani velike droplje. Ovim insektima se hrane i druge prisutne vrste ptica, pa i jedan svima dobro poznati stanovnik ovog područja - bela roda. Uprkos nedostaku vode na ovom delu banatske ravnice, ova roda, već više godina, na starom bagremu pored salaša, održava svoje gnezdo i sa uspehom donosi, neguje i hrani svoje potomstvo.

     Na ovom naoko jednoličnom nepreglednom prostranstvu retka su pojedinačna stabla ili poneki žbun. Grupa topola je mesto gde su dom našli gačci i vetruške. Početkom juna uz graju roditelja i već poodraslih mladunaca gačaca, siva, ili kako je često nazivaju, plava vetruška još uvek leži na jajima. Ova ptica često upotrebljava napuštena gnezda gačaca, sivih vrana, ili drugih grabljivica. Oba roditelja naizmenično leže na jajima i kasnije, kada se mladunci, nakon mesec dana izlegu brinu o njima. Plava vetruška koja predstavlja prirodnu retkost u Srbiji, prilično je česta na staništu velike droplje. Oaze drveća i grmlja predstavlaju i idealan zaklon za fazane i jarebice, kojih ima dosta na ovom području. Zbog svojih prirodnih odlika, obilja hrane i dovoljno mira i brige lovaca ovo područje se odlikuje bogatstvom divljači, a naročito srna i zečeva.

(Aleksandra Brzak)

Država	Broj ptica
	2004	2008
Albanija	?	0
Austrija	107 - 140	185 - 198
Bugarska	0 - 10	0 - 6
Hrvatska		0
Češka Republika	1 - 6	0 - 2
Nemačka	85	110
Grčka	-	0
Mađarska	1.300	1.378
Makedonija	?	0
Moldavija	0	0
Crna Gora		0
Portugalija	1.435	1.399
Rumunija	?	0 - 8
Rusija	8.000 - 10.000	6.000 - 12.000
Srbija	30 - 36	35 - 38
Slovačka	10	10
Španija	23.300	27.500 - 30.000
Turska	700 - 1.200	762 - 1.250
Velika Britanija	0	7 - 15
Ukrajina	640 - 850	520 - 680
Ukupno	35.600 - 38.500	37.896 - 47.087